परीक्षण – प्रकाशक महिलांच्या प्रेरणादायी यशोगाथा

>> रेनुका कड

‘गुटेनबर्गच्या सावल्या’ हे  प्रा. डॉ. प्रवीण घोडेस्वार लिखित  प्रकाशनाच्या व्यवसायात काम करत असलेल्या स्त्रियांच्या योगदानाचे नोंद घेणारे महत्त्वपूर्ण पुस्तक आहे. जगाच्या इतिहासामध्ये स्त्रियांना त्यांचे स्थान निर्माण करण्यासाठी,  हक्कासाठी, स्वातंत्र्यासाठी स्वतः कंबर कसून उभे रहावे लागले आहे. त्यातून त्यांनी केवळ स्वहित जोपासले असे नाही, तर जगाला स्त्रियांनी केलेल्या कार्याची दखल घ्यावी लागली असा  इतिहास रचून ठेवला आहे.

‘गुटेनबर्गच्या सावल्या’ या पुस्तकामुळे प्रकाशन व्यवसायात स्त्रियांनी केलेली कामगिरी अधोरेखित होते. या पुस्तकाला प्रा. वंदना महाजन यांची प्रस्तावना लाभली आहे. त्या म्हणतात की, “ज्ञानप्रसाराचे एक माध्यम म्हणून स्त्रिया जेव्हा प्रकाशन व्यवसायाचा विचार करू लागल्या, तेव्हा त्यांना आपल्या दुय्यमत्वाची जाणीव होती आणि या जाणिवेतून जगाला समतेचा विचार देण्यासाठी व  स्त्रियांच्या हक्काची, अधिकाराची मांडणी करण्यासाठी या व्यवसायात उतरल्या.’’ तसेच प्रस्तावनेत त्यांनी भारतीय मुद्रण कलेसोबत आंतरराष्ट्रीय पातळीवर मुद्रण कलेचा इतिहासही मांडला आहे.

एखाद्या स्त्राrला जेव्हा काही काम सुरू करायचे असते, नवीन विचार मांडायचा असतो किंवा एखादी कृती करायची असते तेव्हा ते सहजपणे होणे शक्य असते, परंतु समाजामध्ये असलेला स्त्राr-पुरुष भेदाचा पगडा हे काम सहजपणे होऊ देत नाही. परिणामी कुटुंब आणि समाजातून अनेक अडचणी, विरोध आणि नकाराला स्त्रियांना सामोरे जावे लागते. आपल्या देशात स्त्राr-पुरुष समतेची पाळेमुळे अजूनही फारशी रुजलेली नाहीत. शिवाय जातीधर्माचा पगडा, चालीरीती, काळ्या-गोऱया रंगाचा बडेजाव अशा अनेक प्रकारच्या कुप्रथा, चालीरीती या सगळय़ातून  आजही स्त्रियांना जावे लागते. विविध क्षेत्रांत स्त्रियांनी स्वकर्तृत्वाने आपले नाव कोरले आहे, पण हे नाव कोरण्यापर्यंतचा प्रवास सोपा नसतो. या सगळ्या गोष्टी ‘गुटेनबर्गच्या सावल्या’ पुस्तकात मांडण्याचा हेतू म्हणजे प्रकाशन व्यवसायात आलेल्या स्त्रियांचा प्रवास असाच काहीसा आहे. प्रत्येकीला स्त्राr म्हणून कमी-अधिक फरकाने अडचणी आल्या. या सगळ्या अडचणी आणि पुरुषसत्ताक मानसिकतेवर मात करत प्रकाशक म्हणून स्त्रियांनी त्यांची  ओळख निर्माण केली आहे.

‘गुटेनबर्गच्या सावल्या’मध्ये पहिली सुरुवात भारताच्या पहिल्या स्त्राrवादी प्रकाशन उर्वशी बुटालिया यांच्यापासून होते. स्त्राrवादी चळवळीला नवी दिशा देणाऱया विचारवंत, लेखक आणि काली फॉर विमेन व जुबानच्या त्या प्रकाशक आहेत. जुबानच्या माध्यमातून मदर्स ऑफ मणिपूरसारखे महत्त्वाचे पुस्तक त्यांनी जगासमोर आणले. दुसऱया प्रकाशक रितू मेनन ज्या काली फॉर विमेनच्या सहसंस्थापक होत्या. कालांतराने उर्वशी आणि रितू यांनी वेगवेगळ्या स्त्राrवादी प्रकाशन व्यवसायाची सुरुवात केली. रितू मेनन यांच्या कार्याची दखल भारत सरकारने घेत त्यांना पद्मश्री पुरस्कार देऊन गौरव केला.

प्रा. घोडेस्वार यांनी उर्वशी बुटालियापासून ते मधुमिता बर्वेपर्यंतच्या स्त्राr प्रकाशकांच्या कार्याची नोंद घेतली आहे. प्रामुख्याने महाराष्ट्रातील स्त्राr प्रकाशक म्हणून जेव्हा पाहतो तेव्हा सुमती लांडे यांच्यापासून सुरुवात होते. शब्दालय प्रकाशन, श्रीरामपूर  अहिल्यानगर (अहमदनगर) सारख्या छोटय़ा तालुक्यातील प्रकाशन संस्था. शब्दालयबद्दल लेखकाने 1985 च्या दिवाळी अंकाचा अनुभवकथन केला आहे.  दिवाळी अंकाचे श्रीधर अंभोरे  यांनी रेखाटलेले  काळ्या रंगांचे मुखपृष्ठ आणि अंकातील नरहर कुरूंदकर यांचा ‘लैंगिक स्वातंत्र्याचा प्रश्न’ या  दोन्ही गोष्टी विचार करायला लावणाऱया होत्या. अरुणा सबाने यांनी प्रकाशक म्हणून विदर्भातून सुरुवात केली. अरुणाताईंनी सुरुवात केली त्यावेळी स्त्राr प्रकाशक हा शब्दच विदर्भात उदयास आला नव्हता. स्नेहवर्धन प्रकाशनाच्या डॉ. स्नेहल तावरे यांनी 1990 मध्ये सुरू केलेल्या स्नेहवर्धन प्रकाशनाने अनेक महत्त्वपूर्ण संदर्भ ग्रंथ, समीक्षा ग्रंथांची निर्मिती केली आहे. स्वतःवरची जबाबदारी शांतपणे पार पाडणे हा प्रकाशक म्हणून डॉ. स्नेहल तावरे यांचा गुण आहे. त्यांच्या याच सर्वांगीण कार्याचा परिचय डॉ. घोडेस्वार यांनी करून दिला आहे. मोहिनी कारंडे प्रकाशन व्यवसायात काम करत असताना इतर भाषांमधील साहित्य मराठीमध्ये आणून स्वतःची वेगळी निर्माण छबी केली आहे.

लता गुठे अहिल्यानगर (अहमदनगर) जिह्यातील एका छोटय़ा गावातून आलेल्या. मुंबईत स्थायिक झाल्यानंतर  प्रकाशनाच्या व्यवसायात आल्या. भरारी प्रकाशनाच्या माध्यमातून आजपर्यंत त्यांनी 250 पुस्तके प्रकाशित केली आहेत. उत्कृष्ट प्रकाशनासाठी त्यांना ट्रान्स एशियन चेंबर्स ऑफ कॉमर्सचा आंतरराष्ट्रीय पुरस्कारही मिळाला आहे.

सारिका उबाळे या मराठीतील महत्त्वाच्या कवयित्री आहेत. मुक्ता प्रकाशनाच्या माध्यमातून जात, वर्ण, वर्ग, लिंगभेदाच्या जाणिवा जागृतीसाठी पुस्तके प्रकाशित करण्याचा त्यांचा संकल्प आहे. याचबरोबर अमृता कुलकर्णी, ज्योती कपिले, चंद्रलेखा दिंडे, नम्रता मुळे अशा अनेक स्त्रियांच्या कार्यकर्तृत्वाची दखल डॉ. घोडेस्वार यांनी पुस्तकात घेतली आहे. हे पुस्तक प्रकाशन व्यवसायात स्त्रियांचे योगदान नोंदविणारे महत्त्वाचा दस्तावेज आहे.

गुटेनबर्गच्या सावल्या

प्रकाशक ः भाग्यश्री प्रकाशन, कोल्हापूर

पृष्ठ संख्या ः 114

किंमत ः रु. 200/-