स्मृतिगंध – अष्टपैलू

>> दिलीप ठाकूर, [email protected]

साठच्या दशकात जन्माला आलेल्या माझ्या पिढीला ’धर्मेंद्र’ नावाचा हिरो कधी आणि कसा समजला, आपलासा वाटत गेला माहित्येय? श्रीगणेशोत्सव अथवा एखाद्या सणाच्या निमित्ताने गल्ली चित्रपटात गरम धरमची ढिश्यूम ढिश्यूम मारधाड असलेले असे ‘फूल और पत्थर’, ‘यकीन’, ‘आँखें’, ‘मेरे हमदम मेरे दोस्त’, ‘रखवाला’, ‘किंमत’ असे चित्रपट एन्जॉय करताना.

एकपडदा चित्रपटगृहात त्यांची भूमिका असलेले असे स्वच्छ मनोरंजक असे ‘नया जमाना’, ‘गुड्डी’, ‘सत्यकाम’, ‘सीता और गीता’, ‘ज्वार भाटा’ असे चित्रपट पाहताना.

मुंबई दूरदर्शनवर रविवारी सायंकाळी त्यांची भूमिका असलेले ‘अनपढ’, ‘बंदिनी’, ‘देवर’, ‘हकिकत’ असे कृष्णधवल अर्थात ब्लँक अॅण्ड व्हाईट चित्रपट पाहताना (सत्तरच्या दशकात आपला दूरचित्रवाणी संच कृष्णधवल  होता.)

धर्मेंद्र यांच्या अभिनयाचे कमालीचे अष्टपैलुत्व या चित्रपटात दिसते.

अभिनेता धर्मेंद्र यांच्या अभिनयाचं मोजमाप करताना त्याला ‘ही-मॅन’ अथवा मारधाड अॅक्शन हिरो असे म्हणणे म्हणजे ती वरवरची ओळख झाली. नासीर हुसेन निर्मित व दिग्दर्शित ‘यादो की बारात’ या चित्रपटातील त्यांचा सूडनायक प्रचंड लोकप्रिय ठरला आणि त्यांना ती प्रतिमा चिकटली ती कायमची. हेच धर्मेंद्र आपल्याला रमेश सिप्पी दिग्दर्शित ‘शोले’मध्ये रोमान्स, विनोद, मारधाड, भावुक, जोरदार संवाद, गीत-संगीत व नृत्य अशा अनेक छटांमध्ये दिसतात.

मीडियात आल्यावर धर्मेंद्र यांची भूमिका असलेल्या ‘हुकुमत’, ‘ऐलान ए जंग’, ‘त्रिनेत्र’, ‘रिटर्न्स ऑफ ज्वेल थीफ’ अशा चित्रपटांच्या मुहूर्तांना आवर्जून हजर राहून प्रत्यक्षातील धर्मेंद्र अनुभवला. त्यातील त्यांचा एक महत्त्वाचा गुण म्हणजे स्टुडिओबाहेर पडण्यापूर्वी स्टुडिओतील एखाद्या कामगाराला आवर्जून जवळ बोलावून पन्नास अथवा शंभर रुपयांची नोट त्याच्या हातात देऊन मगच स्टुडिओबाहेर पडणार. प्रत्यक्षातील धर्मेंद्र यांचे हे वेगळे रूप माझ्या कायमच लक्षात राहील.

अर्जुन हिंगेरानी निर्मित व दिग्दर्शित ‘दिल भी तेरा हम भी तेरे’  या पहिल्या  चित्रपटासाठी धर्मेंद्र यांना केवळ 51 रुपये मानधन मिळालं होतं. निर्मात्यांनी त्यांना बोलावलं, मानधनाविषयी चर्चा सुरू झाली. ऑफिसमध्ये तीन केबिन होत्या. तीन केबिनमध्ये तीन जण होते. प्रत्येकाने त्यांच्या खिशातून 17 रुपये काढले आणि धर्मेंद्र यांना 51 रुपये दिले. या पहिल्या चित्रपटाला अपेक्षित प्रतिसाद मिळाला नाही,

त्यानंतर ‘शोला और शबनम’, ‘अनपढ़’, ‘बंदिनी’, ‘हकिकत’, ‘फूल और पत्थर’, ‘अनुपमा’, ‘आदमी और इन्सान’ अशा अनेक चित्रपटांमधून त्यांनी वाटचाल सुरू केली. हृषीकेश मुखर्जी, बिमल रॉय, बी. आर. चोप्रा, जे. पी. दत्ता, मोहन कुमार, दुलाल गुहा, प्रमोद पावर्ती, अमर कुमार, राजकुमार कोहली, राज खोसला, रमेश सिप्पी, यश चोप्रा अशा अनेक दिग्दर्शकांसह त्यांनी काम केले. अर्जुन हिंगोरानी दिग्दर्शित ‘कब क्यूं कहा’, ‘कहानी किस्मत की’, ‘खेल खिलाडी का’, ‘कातिलो के कातील’, ‘कौन करे कुर्बानी’ या चित्रपटांत एकत्र काम केले.

धर्मेंद्र यांनी विजेयता फिल्म ही चित्रपट निर्मिती संस्था स्थापन केली. त्याच निर्मिती संस्थेच्या वतीने सनी देओलने ‘बेताब’, तर बॉबीने ‘बरसात’ चित्रपटाद्वारे पदार्पण केले. त्यानंतर त्यांनी भाचा अभय देओलसाठी ‘सोचा ना था’ चित्रपटाची निर्मिती केली.

एक वेगळी आठवण

बिंदा ठाकरे निर्मित व पार्थो घोष दिग्दर्शित ‘अग्निसाक्षी’ या चित्रपटाचा मुहूर्त एका पंचतारांकित हॉटेलमध्ये आयोजित करण्यात आला असता शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे आणि धर्मेंद्र यांना एकत्र पाहण्याचा सकारात्मक योग आला. मुहूर्त दृश्यात नाना पाटेकर आणि जॅकी श्रॉफ यांनी सहभाग घेतला.

‘आखरी मुगल’ निर्माण होऊ न शकल्याचे दु:ख धर्मेंद्र लपवू शकले नाहीत. 1977 ची ही गोष्ट. अतिशय भव्य, दिमाखदार चित्रपटाचे दिग्दर्शक म्हणून ओळखले जात असलेल्या कमाल अमरोही यांनी दिलीप कुमार व धर्मेंद्र यांना एकत्र आणून चित्रपटसृष्टीच्या ट्रेड पेपर्समध्ये अतिशय आकर्षक अशी जाहिरात दिली, ‘आखरी मुगल’.  पहिलंच डिझाईन फार भारी. सिनेमास्कोप पिक्चर एकदम कडक बनणार याची जणू खात्रीच, पण प्रचंड मोठय़ा घोषणेवरच हा चित्रपट थांबला. ‘आखरी मुगल’ घोषणेवरच राहिल्याचं धर्मेंद्र यांना कायमच भारी दु:ख. कारण आपले आदर्श दिलीप कुमारसोबत एका बडय़ा दिग्दर्शकाच्या चित्रपटात एकत्र येण्याचं त्यांचं स्वप्न अपूर्ण राहिलं. तो पडद्यावर ‘ही-मॅन’ असला तरी प्रत्यक्षात कमालीचा संवेदनशील. थोरामोठय़ांचा आदर नि आदर्श ठेवणारा, सहृदयी. त्यांना हा चित्रपट न बनल्याची कायमची बोच होती.

धर्मेंद्र यांनी रुपेरी पडद्यावर साकारलेली विविध रंगढंगाची गाणी हादेखील एक रंजक विषय. ‘गाडी बुला रही है’ ( दोस्त), ‘पल पल दिल के पास’ ( ब्लाकमेल), ‘ये दोस्ती हम नही तोडेंगे’ ( शोले), ‘मै जट यमला पगला दीवाना’ ( प्रतिज्ञा), ‘एक शायर की गझल’ (ड्रीम गर्ल).

धर्मेंद्र यांच्या अष्टपैलू कारकीर्दीतील सर्वात यशस्वी चित्रपट ‘शोले’ आता पन्नास वर्षे पूर्ण झाल्यानिमित्त मूळ शेवटाचा ( क्लायमॅक्स) समावेश करून 12 डिसेंबर रोजी पुन्हा अतिशय उत्तम पूर्वप्रसिद्धीने 1500 पीनवर प्रदर्शित करण्याची तयारी सुरू असतानाच त्यातील वीरू आपल्यात नाही हे दुर्दैव! भारतीय चित्रपटसृष्टीच्या इतिहासात धर्मेंद्र यांचे वैविध्यपूर्ण स्थान आहे. आपल्या मेहनत, संयम आणि आत्मविश्वास या गुणांवर ते त्यांनी निर्माण केले आहे.

एक वेगळा धर्मेंद्र

स्थळ मोहन स्टुडिओ, अंधेरी (पूर्व) निमित्त गुलजार दिग्दर्शित ‘देवदास’ चित्रपटाचा भव्य दिमाखदार मुहूर्त.  गुलजार यांच्या शैलीतील धर्मेंद्र यांचा ‘देवदास’ कसा असणार, याची विशेष उत्सुकता. या चित्रपटात शर्मिला टागोर ‘पारो’, तर हेमा मालिनी ‘चंद्रमुखी’. आता गुलजार यांची पात्ररचना म्हणून विशेष उत्सुकता. त्यातही दिग्दर्शक टच. चित्रपटाचे पहिले मोठे चित्रीकरण सत्रही पार पडले. त्याचे फोटोही चित्रपट साप्ताहिकांत/मासिकांत प्रसिद्ध झाले, पण काही दिवसांनी हा चित्रपटच बंद पडला. तो फोटोपुरताच राहिला.  गरम धरमचे ‘देवदास’ रूप पाहायचा योग यायला हवा होता.

(लेखक ज्येष्ठ सिने समीक्षक आहेत.)