>> राहुल गोखले
स्वातंत्र्यवीर विनायक दामोदर सावरकर यांचे जीवन जितके अभ्यासावे तितके त्यातील लोभस आणि प्रेरक पैलूंचे अधिकाधिक दर्शन होत राहते. हरिश्चन्द्र त्र्यंबक देसाई यांनी सुमारे चाळीस वर्षांपूर्वी सावरकरांच्या जीवनाचा वेध ‘शतपैलू सावरकर’ या पुस्तकातून घेतला होता. त्यासाठी देसाई यांनी आगळी लेखनशैली वापरली. एखादा वक्ता सावरकरांच्या एकेका पैलूवर भाषण देत आहे अशी कल्पना करून पासष्ट ‘भाषणां’मधून सावरकरांची जीवनगाथा मांडत त्यातून त्यांच्या पैलूंचा धांडोळा देसाई यांनी घेतला होता. या निराळ्या शैलीमुळे पुस्तक वाचकप्रिय ठरले होते. तथापि मध्यंतरीच्या काळात ते उपलब्ध नव्हते. या पुस्तकाचे मोल लक्षात घेऊन स्वातंत्र्यवीर सावरकर प्रेमी मंडळाने या पुस्तकाची नवीन आवृत्ती नुकतीच प्रकाशित केली. अनेक छायाचित्रांसह देखण्या स्वरूपात हे पुस्तक प्रकाशित झाले आहे.
या पुस्तकात देसाई यांनी सावरकरांच्या जीवनातील ढोबळमानाने सुपरिचित घटना-प्रसंगांचा समावेश केला आहेच; मात्र पुस्तकाचे मर्म हे विस्मृतीत गेलेल्या किंवा अल्पपरिचित घटना-प्रसंग-आठवणी यांना उजाळा देऊन सावरकरांच्या पैलूंचे दर्शन घडविण्यात आले आहे. प्रारंभीच्याच ‘सातामुखी सावरकर’ या प्रकरणात देसाई यांनी मानवेंद्रनाथ रॉय यांच्यापासून जनरल करिअप्पा यांच्यापर्यंत काही दिग्गजांनी सावरकरांविषयी व्यक्त केलेल्या भावनांचा समावेश केला आहे. सावरकरांचा गौरव सरकारने केला नाही याबद्दल खेद व्यक्त करताना बॅरिस्टर नाथ पै यांनी आपले सरकार सूर्याकडे पाठ फिरवून काजव्यांच्या पाठीमागे धावत सुटले आहे अशी व्यक्त केलेली खंत त्यात आहे. यातील वैशिष्टय़ म्हणजे त्यांतील कोणीही हिंदुत्ववादी नाहीत. शिवाय सावरकरांच्या हयातीतच त्या प्रतिािढया व्यक्त झाल्या होत्या; त्यामुळे या प्रामाणिक भावनांचे मोल आगळे.
त्यापुढील 65 प्रकरणांतून देसाई यांनी सावरकरांच्या बहुपेडी जीवनाचा धांडोळा घेतला आहे. ज्ञानलालसा, गुणोत्तेजकता, संघटन कौशल्य, चिंतनशीलता, वत्तृत्व, लेखन, राजनीतिपटुत्व, विज्ञाननिष्ठा, येथपासून वत्सल पिता येथपर्यंत सावरकरांच्या व्यक्तिमत्वातील ‘शत’पैलू देसाई यांनी उलगडून दाखविले आहेत. या प्रतिपादनातील उल्लेखनीय भाग म्हणजे त्यातील संदर्भबहुलता. केवळ सांगोवांगी आठवणी न देता देसाई यांनी आवश्यक तेथे प्रकाशित साहित्याचे संदर्भ आणि अवतरणे दिली असल्याने प्रतिपादनाला वजन प्राप्त होते. ‘मी माझे कमला काव्य मिल्टनच्या छायेत बसून लिहिले आहे’ असे सावरकरांनी कवी उल्हास यांना सांगितले होते, असे नमूद करून लेखक सावरकरांची बहुश्रुतता आणि विद्वत्ता यांचे दर्शन घडवतो. शिवरामपंत परांजपे यांच्या ‘काळ’ पत्रासाठी सावरकरांनी 45 वार्तापत्रे पाठवली होती याचे स्मरण करून देतानाच त्या वार्तापत्रांची शीर्षके किती सयुक्तिक होती हेही लेखक निदर्शनास आणून देतो. सावरकर हे वक्ता दशसहस्रेषु, त्यांचे वत्तृत्व स्वयंभू होते, असा ना. सी. फडके यांचा अभिप्राय लेखक नमूद करतो. सावरकरांच्या अनेक भाषणांमधील उतारे लेखकाने समाविष्ट केल्याने त्या अमोघ वत्तृत्वाला चिंतनाची जोड होती याचा प्रत्यय आल्याखेरीज राहणार नाही. ‘सन्यस्तखङग’नाटकातील भावनोत्कट प्रसंग पाहताना नाटय़ाचार्य खाडिलकरांच्या डोळ्यांतून अश्रुधारा वाहू लागल्या, अशी आठवण लेखकाने नमूद केली आहे. त्यावरून नाटककार म्हणून सावरकरांच्या लेखणीतील सामर्थ्य दृगोच्चर झाल्याखेरीज राहणार नाही.
‘प्रिन्सिपल’ अत्रेंचे ‘आचार्य’ अत्रे सावरकरांमुळे झाले आणि नु. म. वि. हायस्कुल ही ‘प्रशाला’ सावरकरांमुळेच झाली याचा उल्लेख करून लेखकाने सावरकरांच्या भाषा व लिपी याबाबतच्या मौलिक कार्याचे स्मरण करून दिले आहे. सावरकरांचे संस्कृत प्रेम, राष्ट्रीय संरक्षण सिद्धतेविषयी सावरकरांचा आग्रह यांचे दाखले लेखकाने दिले आहेत. विनोदप्रिय सावरकर या आश्चर्यकारक वाटाव्या अशा पैलूवर लेखकाने प्रकाश टाकला आहे. ‘सावरकर आणि टिळक’ यात टिळक आणि सावरकर यांच्या कार्यातील अनेक साम्यस्थळे लेखकाने उलगडून दाखविली आहेत. प्रस्तुत पुस्तक अशा आठवणी आणि संदर्भांनी भरले आहे. त्यांतून सावरकरांची अनंत रूपे समोर उभी राहतात तसेच त्यांच्या द्रष्टेपणाचा प्रत्यय येतो.
- शतपैलू सावरकर
- लेखक : हरिश्चंद्र त्र्यंबक देसाई
- प्रकाशक : स्वातंत्र्यवीर सावरकर प्रियकर मंडळ, पुणे
- पृष्ठे : ४१६ h किंमत : रु. ५००
Comments are closed.